وضعيت كشت و صنعت هاي نيشكر در خوزستان
دكتر محمد جعفر بهتاش
(دكتر محمد جعفر بهتاش، استاد تمام و بازنشسته دانشگاه شهيد چمران اهواز و از متخصصان و صاحبنظران به نام كشور در حوزه اقتصاد كشاورزي است.)
از اولين لحظه تصميم گيري در راستاي ايجاد شركت هاي توسعه نيشكر و صنايع جانبي تا اكنون، همواره اين شركت ها در حال چالش و مبارزه براي ماندن و بهتر شدن بوده اند.
بديهي است كه شالوده ابتدايي چنين طرح هاي عظيم و زيربنائي نيازمند رعايت بسياري از اصول علمي، عملي، سياسي، اقتصادي و اجتماعي است كه اگر اينگونه نگردد، عمدتاً چنين كوشش هايي مثمرثمر نبوده و يا كارآئي و ثمره بخشي مورد نظر را نخواهد داشت.
معمولاً اجراي طرح هاي توسعه اي و زيربنائي و بخصوص كشاورزي دستخوش بسياري از عوامل وابسته و غير وابسته مي گردند كه عموماً در نگاه هاي اوليه يا ناديده مانده اند و يا كم اهميت تلقي گرديده اند. بهمين دليل و به مرور زمان هرچه از عمر اجرائي اينگونه طرح ها بيشتر سپري مي گردد، آثار و تبعات اينگونه عوامل بيشتر ظاهر گرديده و موجب بروز مشكلات و عوامل ناخواسته اي مي شوند و طرح هاي توسعه نيشكر و صنايع جانبي نيز عليرغم جايگاه توجه به آنها و موفقيت هاي نسبي اوليه از اين قاعده مستثني نيستند.
براين اساس و صرفاً به جهت بررسي وضعيت شركت هاي توسعه نيشكر و صنايع جانبي، به برخي از مهمترين عوامل دروني(سر منشاء آنها در درون شركت هاي توسعه نيشكر و صنايع جانبي است) و عوامل بيروني(از خارج از شركت هاي توسعه نيشكر و صنايع جانبي تاثير گذارند) موثر بر فعاليت هاي شركت هاي توسعه نيشكر و صنايع جانبي اشاره مي شود. اگرچه اين عوامل تمامي عوامل نيستند.
الف) عدم تطابق نياز آبي نيشكر با پتانسيل هاي منابع آبي منطقه
ميزان آب برداشتي شركت هاي نيشكر از آبرهه هاي استان خوزستان موجب ايجاد اختلال در سهميه آب براي ساير واحدهاي كشاورزي كلان و خرد دولتي و غير دولتي موجود در منطقه گرديده است و بديهي است كه مسائل و مشكلات فراواني را براي الگوي كشت و فعاليت ساير واحدهاي كشاورزي ايجاد نموده است.
در مورد طرح هاي توسعه نيشكر، اصولاً آنچنان كه بايد و شايد، طرح هاي توسعه نيشكر نتوانسته اند به دلايل متعدد با برنامه هاي سازمان آب و برق به عنوان متولي وضعيت آب در خوزستان منطبق گردند.
ب) تبعات و پيامدهاي ناشي از چالش هاي زيست محيطي نيشكر
در مواقعي كه بقاياي نيشكر به آتش كشيده مي شود، دود بسيار غليظ، سمي و سياهي تا تا شعاع چند كيلومتري در منطقه گسترده شده و موجب آلودگي هوا و مشكلات تنفسي براي شهروندان شهرهاي مجاور و يا روستائيان ايجاد مي گردد. اين موضوع سال ها است كه در استان خوزستان جريان داشته است و مسئولين كمتر به رفع آن اهتمام ورزيده اند. چنين فرايند توليدي شايد در ابتداء در ذهن و فكر تصميم گيرندگان اوليه هرگز جائي نداشته بود و يا اينقدر با اهميت تلقي نگرديده بود. ولي بهرحال با شروع به كار شركت هاي توسعه توسعه نيشكر و صنايع جانبي اين معضل زيست محيطي كماكان به قوت خويش باقي مانده و هر سال هزينه هاي بسيار گزافي را روي دست ساكنان منطقه به لحاظ بروز مشكلات تنفسي و ساير بيمارهاي وابسته مي گذارد.
معضل زيست محيطي ديگر، آبشوئي هاي بسيار عظيم و هزينه بر زمين هاي زراعي نيشكر بوده است كه باعث روان شدن انواع نمك و املاح غير مفيد در خاك و آب استان خوزستان شده است. نگاهي به آمار و ارقام EC خاك ها و آب آشاميدني شهرهائي كه در معرض اين املاح و مواد شيميائي رها شده در آبراهه هاي موجود استان خوزستان قرار دارند به خوبي مويد اين معضل زيست محيطي بسيار نگران كننده است.
پ) وضعيت استخدامي نيروهاي انساني بومي و محلي در شركت هاي نيشكر
در آغاز فعاليت شركت هاي توسع نيشكر و صنايع جانبي، تاكيد فراوان بر ايجاد اشتغال براي نيروهاي تحصيل كرده، بومي و روستائيان موجود در منطقه وجود داشت، اما با گذشت زمان و به دلايل متفاوت، نيروهاي تحصيل كرده و فارغ التحصيل استان خوزستان و روستائيان موجود كمتر مشمول عنايت گرديده و فضاي بر روي نيروهاي متخصص و غير متخصص خارج از استان خوزستان باز گرديد.
بهرحال وضعيت موجود تلفيقي از نيروهاي كاري خوزستاني و غير خوزستاني است كه به دلايل متعدد نگراني در آينده و احساس عدم وجود زمينه براي جهش و پيشرفت بيشتر به لحاظ كاري، فني و حقوقي، دل نگران كننده و بدن هيچ شك و ترديدي راندمان كاري آنها تحت شعاع اين عوامل قرار دارد.
ت) عدم استفاده كافي و صحيح از كارشناسان و متخصصان بومي و محلي در طرح هاي نيشكر
متاسفانه و رفته رفته حركات و واكنش ها از طرف مسئولين شركت هاي نيشكر به گونه اي رقم خورد كه نه تنها موجب عدم رضايت متخصصان و دانشگاهيان منطقه گرديد بلكه به طور چشم گيري علاقه آنها به همكاري و شركت در اجراي طرح هاي نيشكر را تحت شعاع قرار داد.
از آن به بعد اين روند ادامه داشته است و البته در چند ساله اخير مسئولين اجرائي نيشكر تلاش داشته اند تا بار ديگر با دانشگاهيان و مراكز علمي و تحقيقاتي منطقه ارتباط حسنه برقرار نمايند.
ث) پائين بودن راندمان بهره وري از منابع و نهاده هاي موجود در شركت هاي نيشكر
پائين بودن راندمان نيروي كار، ماشين آلات، آب مصرفي، كود شيميائي، بذور، تكنيك هاي ضعيف علمي در كاشت، داشت و برداشت محصول و عدم توجه كافي به موضوع بازاريابي از عمده شقوق كلي ضعف و پائين بودن بهره وري در جوامع جهان سوم است. با يك نگاه سطحي به ميزان توليدات كلي و عملكرد در كشت و صنعت هاي نيشكر، به وجود اين بهره وري در مقايسه با ساير كشورهاي صاحب نام در كشت نيشكر كاملاً روشن است.
ج) تغييرات مديريتي و رفتارهاي گوناگون مديران شركت هاي نيشكر
يكي از عوامل موفقيت در نائل شدن به اهداف از پيش تعيين شده هر سازمان، ثبات مديريتي است. اگر مديران يك سازمان به سرعت و پس از مدت زمان كوتاه تصدي پست تعويض گردند، بدون هيچ ترديدي امكان دست يابي به نتايج مثبت و دلخواه و اهداف از پيش تعيين شده وجود نخواهد داشت و مدير نمي تواند اصول علمي و عملي مديريت را در سازمان متبوعش به درستي پياده نمائيد. چنين وضعيت بي ثباتي در كشت و صنعت ها وجود دارد.
چ) مستهلك شدن ماشين آلات و عدم جايگزين بموقع آنها در شركت هاي نيشكر
از شروع به كار كشت و صنعت ها بيش از دو دهه است كه مي گذرد. بررسي هاي انجام شده مويد اين نكته است كه در بسياري از ماشين آلات مورد استفاده در كشت و صنعت ها حتي فراتر از عمر مفيدشان خدمت كرده اند و راندمان و كارآئي آنها در انجام فعاليت هاي تهيه بستر، كاشت، داشت و برداشت نيشكر شدت كاهش يافته است. اين موضوع منجر به تحمل هزينه هاي بسيار زياد تعميراتي و نگهداري و بهره برداي شده كه بخش عمده اي از هزينه هاي كلي كشت و صنعت ها را تشكيل مي دهد.
ح) عدم سرمايه گذاري كافي و مناسب در كشت و صنعت نيشكر
اعداد و ارقام حاكي از سرمايه گذاري و اعتبارات بسيار اندك و ناچيز ساليانه است كه حتي تكاپوي هزينه هاي جاري و پيش پا افتاده بخش كشاورزي را پاسخگو نيست چه رسد به موضوعات زيربنائي و تحقيقاتي كه نيازمند سرمايه بسيار هنگفتي است. كشت و صنعت هاي نيشكر نيز از اين آسيب ها بي امان نمانده و نتوانسته اند از مزاياي اعتبارات و بودجه هاي لازم و كافي براي برطرف نمودن مشكلات و موانع توسعه اي خود بهره مند گردند.
خ) تاثير تغيير سياست هاي كلان در كشاورزي بروي توليدات نيشكر
هر برنامه توسعه نيازمند يك سياست كلان كاملاً روشن و همراه با اهداف كلي توسعه جامعه مي باشد. در چند ساله گذشته، بارها و بارها شاهد تغيير در سياست هاي كلان كشاورزي در كشور به همراه تغييرات ايجاد شده در فضاي مديريتي كلان بوده ايم. اينگونه تغيير و تحول ها هرگز منجر به انجام يك تجزيه و تحليل علمي و ساختاري از رفتارهاي منتج نشده و هر بار فقط به بيان مسائل و مشكلات اكتفاء شده است كه هرگز راه حل مناسبي ارائه نگرديده است.
بديهي است كه در چنين شرايطي، سياست هاي كشت و صنعت هاي نيشكر در خوزستان نيز دستخوش تغيير و تحول گرديده است و نتايج حاصل بخوبي حاكي از دور شدن آنها از اهداف از پيش تعيين شده است.
د) نبودن توازن و همكاري لازم بين سيستم پولي و بانكي كشور و شركت هاي نيشكر
كشت و صنعت هاي نيشكر از واحدهاي بسيار پيشرفته و مدرن كشاورزي هستند كه هيچگاه دستاوردهاي آنان و شرايط فعاليت و توليدشان نبايستي با واحدهاي كشاورزي خرده مقايسه شود. بنابراين ضروري است كه سيستم پولي و بانكي كشور براي همكاري لازم و مناسب با اين واحدهاي پيشرفته كشاورزي، برنامه مخصوص و جداگانه اي را به اجراء دربياورد كه موجب تسهيلات بهتر و سريعتر جهت رشد و توسعه اين واحدهاي مدرن كشاورزي گردد.
متاسفانه به دليل ماهيت اقتصادي و صرفاً سودآورانه مؤسسات اعتباري و بانك هاي كشور، اين همكاري لازم و مورد نياز به چشم نمي آيد و در پاره اي از مواقع نيز اگز تلاشي در اين زمينه صورت گرفته است در پيچ و خم معضلات اداري و مقرارتي و بوروكراسي حاكم بر بانك ها و سيستم پولي و اعتباري كشور محو گرديده و به جائي نرسيد است.
ذ) تلاقي وظايف و روشن نبودن جايگاه اصلي متوليان كشت وصنعت هاي نيشكر
مطابق قوانين و مقررات اجرائي و اساسنامه اوليه، فعاليت تمام كشت و صنعت هاي توسعه نيشكر زير نظر و در چاچوب قانوني و مقرراتي وزارت جهاد كشاورزي بايستي صورت گيرد. اما با توجه به ماهيت توليدي اينگونه واحدها و نياز مبرم آنها به فعاليت هاي همجوار و جانبي به همراه توليدات صرفاً زراعي نيشكر، معلوم مي گردد كه بسياري از ارگان ها و نهادهاي دولتي در اين راستاء مسئوليت داشته و پيروي از قوانين و مقررات نيشكر براي كشت و صنعت هاي نيشكر ضرورت دارد و از همان نقطه تداخل و تلاقي وظايف پيش آمده و بسياري از مشكلات كنوني كشت و صنعت ها را باعث مي گردد.
هرگونه خلل و عدم همكاري بين نهادهاي دخيل در امر توسعه نيشكر، باعث بروز مسائل و مشكلات عمده اي در انجام وظايف اين كشت و صنعت ها و نيل به اهداف آنها مي گردد.
ر) روشن نبودن وضعيت صادرات و واردات شكر باتوجه به توليدات كشت و صنعت ها
رعايت قوانين و مقررات صادرات و واردات از اهم وظايف هر توليد كننده محصولات كشاورزي و بخصوص محصول عمده اي مانند نيشكر و فراورده نهائي آن يعني نيشكر است.
بارها ديده شده است كه بخصوص در سال هاي زراعي خوب، توليد شكر بسيار قابل توجه و زياد انجام گرفته است به طوري كه تمام انبارهاي موجود آكنده از شكر توليد شده تا زير سقف خود بوده اند. اين نويد خوبي براي كشت و صنعت ها به جهت احتمال رسيدن به درآمد كافي و سود مورد نظر است.
اما متاسفانه اين وضعيت معمولاً مواجه با ورودي بي رويه كشتي هاي حامل شكر وارداتي است و بعبارت ديگر توليد كننده داخلي ياراي مقابله با قيمت هاي نسبتاً كمتر شكر وارداتي را ندارد.
ز) وجود مشكلات فرهنگي و اجتماعي منطقه و شركت هاي نيشكر
موضوعات فرهنگي و اجتماعي بسيار متنوع و درعين حال عمده و اساسي هستند. عدم توجه به موضوعات فرهنگي و اجتماعي در هر طرح و پروژه مي تواند لطمات جبران ناپذيري را به ماهيت اصلي و اجرائي طرح وارد نمايد كه برطرف نمودن آن سال ها وقت نيار دارد و هزينه هاي گزافي را مي طلبد. كشت و صنعت هاي توسعه نيشكر و صنايع جانبي نيز از اين قاعده مستثني نبوده اند و همواره در معرض آثار و تبعات مشكلات فرهنگي و اجتماعي قرار داشته اند.
به عنوان نمونه، تخريب زيربناها، سيستم هاي آبياري، عدم استفاده صحيح از ماشين آلات و بالاخره موضوع اشتغال كارگران بومي و محلي از ديگر معضلات فرهنگي و اجتماعي كشت و صنعت ها است كه در پاره از مواقع توانسته اند تاثير بسزائي در توليدات اينگونه واحدها داشته باشند.