ضرورت اجتناب ناپذير تغيير الگوي كشت نيشكر خوزستان

ضرورت اجتناب ناپذير تغيير الگوي كشت نيشكر خوزستان

دكتر مهدي اسدي لور

(دكتر مهدي اسدي لور عضوء هيات علمي دانشگاه آزاد اسلامي و متخصص در زمينه آبياري و زهكشي است)

اين روزها در حالي مسئولان نسبت به كمبود و احتمال جيره بندي آب در ده­ها شهر كشور هشدار مي­دهند و خواهان صرفه جويي شهروندان در مصرف آب شرب هستند كه متاسفانه بخش كشاورزي همچنان بيش از90  درصد آب استحصالي كشور را مي­بلعد. معضلي كه به اعتقاد كارشناسان كشاورزي تنها با تغيير الگوي كشت قابل حل است.

 در اين ميان تغيير الگوي كشت گياهان با نياز آبي بالا و جايگزيني گياهان سازگار با كم آبي در بسياري از اين مناطق در جهت كاهش ميزان برداشت آب امري ضروري است و مي­تواند بحران بي آبي را تا حدي كنترل نمايد و انتخاب الگوي كشت بهينه براساس نيازآبي كه در آن علاوه بر داشتن شرط حداكثر درآمد ممكن براي كشاورز به استفاده صحيح و اصولي از منابع نيز توجه شود ضروري است.

استان خوزستان اين روزها به خطرات مشكلات زيست محيطي پساب هاي نيشكر، همچنين آلايندگي اين محصول با سوزاندن در زمان برداشت و حتي بوي نامطبوع از كارخانه الكل سازي و در نهايت تغييرات جبران ناپذير كشت آن بر اكوسيستم آبي منطقه به دليل نياز آبي بالاي اين محصول مواجه است.

حدود 20 سال پيش توجهات به نيشكر در استان خوزستان آن قدر زياد مي شد كه نه كم كم بلكه يكباره كارخانه هاي فرآوري چغندرقند درخوزستان تعطيل و اين محصول بومي و بسيار سود ده كم كم به فراموشي سپرده مي شود. خداحافظي خانواده كشاورزي خوزستان از چغندر كه به جرات مي توان هم ازلحاظ بهره وري و هم از لحاظ زيست محيطي آن را در مقابل نيشكر قرار داد، سبب شد عده زيادي با ترك زمين ها و شغل كشاورزي به مركز استان كوچ كرده و عملا به شغل هاي كاذب روي آورند.

اراضي هفتگانه توسعه نيشكر با مساحتي بالغ بر 66300 هكتار و برداشت متوسط 31100 متر مكعب بر هكتار در سال در شرايط موجود (سال 1393)، سالانه بالغ بر 066/2 ميليارد متر مكعب از منايع آب سطحي رودخانه كارون برداشت مي نمايند.

با ادامه اين وضعيت و افزايش طرح هاي توسعه منابع آب در پايين دست رودخانه كارون، تامين منابع آب اراضي كشاورزي و شهري از نظر كمي و كيفي با مشكلات عديده اي مواجه خواهد شد. شايد مهمترين تبعات ناشي از كاهش آبدهي رودخانه كارون را مي توان افزايش شوري، كاهش كيفيت آب رودخانه كارون، پيشرفت آب دريا به سمت رودخانه و بازخوردهاي اجتماعي آن دانست. 

نياز آبي بالاي گياه نيشكر به دليل كشت اين گياه در ماه هاي گرم سال از اواسط مردادماه تا اواسط مهرماه باعث كاهش ميزان آبدهي رودخانه كارون شده است. يكي از مهمترين راهكارهاي حل اين مشكل تغيير الگوي كشت در اراضي موجود و كشت گياهان با نياز آبي كمتر خواهد بود.

از آنجايي كه تيپ پاييزه چغندر قند در خوزستان در فصل پاييز كشت و در اوايل فصل بهار برداشت مي شود به دليل تداوم بارش ها در اين فصل و نيز نياز پايين اين محصول در فصل پاييز به آب، كشت آن در خوزستان توجيه بسيار بالايي از نظر اقتصادي دارد. يكي ديگر از مزاياي اين نوع محصول اثر مثبت آن روي كشت هاي بعدي و تناوب توليد است.

متاسفانه در ساليان اخير كارخانه هاي قند به دلايل نامشخص و بيشتر مسايل غير فني و بي ارتباط به كشاورزي به مدت طولاني تعطيل شدند كه توقف كامل چغندر قند را در خوزستان به دنبال داشت.

ضريب استحصال در دو گياه نيشكر و چغندر قند نشان مي­دهد كه با توجه به بيشتر بودن ضريب استحصال شكر در چغندرقند نسبت به نيشكر، به طور متوسط به نسبت هر10  كيلوگرم گياه نيشكر 1 كيلوگرم شكر توليد مي­شود اين در حالي است كه همين مقدار شكر از 6 كيلوگرم چغندرقند بدست مي­آيد.

در مطالعاتي كه بر اساس همين ايده توسط تيم تحقيقاتي و با استفاده از به روز ترين مدل هاي منابع و مصارف (مدل WEAP) انجام شد، سعي گرديد با تغيير الگوي كشت از نيشكر به چغندر قند با نياز آبي سالانه 13500 متر مكعب بر هكتار به عنوان كشت جايگزين در چهار سناريو تغيير الگوي كشت شامل تغيير 25، 50، 75 و 100 درصدي مساحت اراضي توسعه از نيشكر به چغندر قند، تاثير آن بر ميزان آبدهي رودخانه كارون و برداشت آب توسط شركت هاي توسعه نيشكر بررسي شد.

با توجه به ميزان آبدهي رودخانه كارون و ميزان برداشت­هاي هر واحد كشت و صنعت و همچنين مصارف ديگر در حوضه­ي رودخانه كارون، هماهنگي ميان عرضه و تقاضا منابع آب با استفاده از مورد بررسي قرار گيرد. همچنين اين بررسي شامل مقايسه بين كشت نيشكر و ميزان برداشتي با توجه به نياز آبي اين گياه، با گياه چغندرقند مي­باشد و تاثير آن بر ميزان منابع رودخانه كارون ارزيابي مي­گيرد.

بر اساس نتايج تحقيقات به دست آمده در شرايط بهره برداري از طرح هاي توسعه منابع آب از جمله طرح 550 هزار هكتاري در اراضي كشاورزي جنوب اهواز و طول رودخانه كارون، ميزان برداشت به 7/5 ميليارد متر مكعب افزايش خواهد يافت. در اين ميان اراضي توسعه نيشكر با برداشت 6/2 ميليارد متر مكعبي نقش بسزايي در برداشت آب از رودخانه كارون خواهد داشت. در اين شرايط ميزان آبدهي متوسط رودخانه در ورودي شهر خرمشهر بطور متوسط به 356 متر مكعب بر ثانيه كاهش پيدا خواهد نمود.

در صورتي كه 25 درصد از اراضي توسعه نيشكر به كشت چغندراختصاص يابد ميزان برداشت آب از رودخانه كارون به4/5 ميليارد متر مكعب كاهش مي يابد اين كاهش ميزان برداشت باعث افزايش متوسط آبدهي رودخانه كارون در ورودي شهر خرمشهر به 361 متر مكعب بر ثانيه خواهد رسيد.

با تغيير الگوي كشت 50 درصد از اراضي توسعه نيشكر به چغندر قند ميزان برداشت از منابع آب رودخانه كارون به 1/5 ميليارد متر مكعب كاهش و آبدهي رودخانه كارون به 367 متر مكعب بر ثانيه افزايش مي يابد همچنين با تغيير افزايش سطح زير كشت چغندر قند به 75 درصد از اراضي طرح توسعه  ميزان برداشت ها به 9/4 ميليارد متر مكعب و آبدهي رودخانه 374 متر مكعب بر ثانيه افزايش مي يابد.

براساس مطالعات صورت گرفته و نتايج خروجي از مدل هاي منابع و مصارف آب برداشت آب از رودخانه كارون در صورت جايگزيني كامل چغندر قند به جاي نيشكر در اراضي طرح توسعه ميزان برداشت ها از رودخانه كارون به 6/4 ميليارد متر مكعب كاهش يافته و آبدهي رودخانه كارون به 382 متر مكعب بر ثانيه افزايش مي يابد.

نتايج حاصل از مطالعات تغيير الگوي كشت نشان مي دهد با اعمال الگوي كشت از نيشكر به چغندرقند علاوه بر كاهش نياز آبي كشاورزي، مي­تواند باعث جا به­جايي تقاضاي آبياري ازفصول گرم سال به فصول پربار شود و در نتيجه محصول اين امكان را خواهد داشت تا از نزولات آسماني براي تأمين بخشي از نياز آبي خود بهره بگيرد­.

اگرچه نتايج مطالعات نشان داده است كه تغيير الگوي كشت گياهان پر مصرف مانند نيشكر و تخصيص آن به گياهان كم مصرف و سازگار با كم آبي تأثير قابل ملاحظه­اي بر ميزان نياز آبي و ميزان آبدهي در بخش انتهايي حوضه خواهد داشت.

به نظر مي رسد كشت و توسعه چغندر قند با توجه به كمبود منابع آب رودخانه كارون و مشكلات زيست محيطي كاشت نيشكر به عنوان يك ضرورت براي خوزستان است.